Jarząb pospolity

Rozpoznawanie drzew wielu osobom sprawia niemały kłopot. Dla laika odróżnienie chociażby dębu szypułkowego od bezszypułkowego może okazać nie lada wyzwaniem. Jest jednak kilka gatunków, które nawet dzieci rozpoznają bezbłędnie – kasztanowca, brzozę czy popularną jarzębinę zna chyba każdy. Ostatnie z wymienionych drzew, czyli jarząb pospolity jest doskonałym surowcem do wytwarzania jesiennych korali przez przedszkolaki, ale tam ma kilka innych ciekawych zastosowań.

Występowanie i siedlisko

Jarząba zwyczajnego (Sorbus aucuparia) z rodziny różowatych spotkamy w wielu rejonach naszego globu. W Europie najczęściej występuje na północy, niemniej doskonale sobie radzi we Włoszech (w tym na Sycylii). Poza Starym Kontynentem przedstawicieli gatunku można dostrzec w północnej części Afryki czy w Iranie. W Polsce pospolicie porasta śródpolne miedze, przydrożne zarośla czy lasy liściaste. Karłową formę jarzębiny odnotowano nawet w Tatrach. Gatunek nie jest specjalnie wymagający - preferuje stanowiska słoneczne i lekkie gleby. Jest też bardzo odporny na zanieczyszczenie środowiska, dzięki czemu doskonale sprawdza się jako ozdobna roślina miejska.

Morfologia i cechy charakterystyczne gatunku

Jarzębiny w czasie wzrostu wykształcają formę krzewiastą, lub drzewiastą. Najwyższe osobniki osiągają około piętnastu metrów. Pień pokryty jest jasną korą, bez wyraźnych spękań czy bruzd. Młode pędy w początkowej fazie wzrostu są owłosione.

Liście na pędach ułożone są skrętolegle. Liść złożony składa się z dziewięciu, a nawet piętnastu listków (liście nieparzysto-pierzaste). Blaszka jest piłkowana, górna część jest ciemnozielona, dolna od spodu szarawo owłosiona (z czasem łysiejąca). Wraz z zakończeniem okresu wegetacyjnego liście przebarwiają się na czerwono lub żółto.

Kwiaty jarzębiny są zebrane w podbaldachy. Poszczególne kwiatki są białe, składają się z pięciu okrągłych płatków. Kwitnienie odbywa się od maja do czerwca. Owoce są kuliste o pomarańczowym, lub czerwonym kolorze. Mają siedem do dziewięciu milimetrów długości. Na drzewie pojawiają się od lipca do października. Rozsiewane są przez ptaki.

Zastosowanie

Jarzębiny są doskonałymi roślinami miododajnymi. Co więcej są wykorzystywane w kuchni. Owoce można jeść jedynie po przemrożeniu, lub po zanurzeniu we wrzątku (rozkładowi ulega wtedy kwas parasorbowy – trujący, o gorzkim smaku). Można z nich przygotowywać dżemy, marmolady, soki, syropy, musy czy nalewkę.

Jesienią i zimą łatwo zauważyć, że owoce są pokarmem dla wielu gatunków ptaków (choćby jarząbka, drozda, gila czy jemiołuszki), również większe zwierzęta jak borsuk czy sarna nie wzgardzą tego typu pożywieniem.

Z uwagi na bogactwo witaminy C, P, E, K, B3 a także A oraz pektyn i garbników owoce są cennym surowcem zielarskim. Wykazują działanie moczopędne, usprawniają pracę przewodu pokarmowego oraz pozytywnie wpływają na stan błon śluzowych. Preparaty z jarzębiny stosuje się w przypadku problemów z prawidłowym funkcjonowaniem jelit, niestrawności czy niewłaściwej pracy pęcherzyka żółciowego, lub wątroby.

Drewno jarzębiny doskonale nadaje się do produkcji ozdobnych elementów drewnianych (z uwagi na odpowiednią twardość jest idealne do toczenia). Co ciekawe jest też cenione jako surowiec do produkcji instrumentów muzycznych. Jednym z bardzo istotnych zastosowań tego gatunku jest oczywiście jej funkcja ozdobna. Doskonale nadaje się niewielkich do ogrodów przydomowych . Dzięki temu, że nie wyrośnie na potężne drzewo może być sadzona nawet na stosunkowo niewielkich przestrzeniach. Jest dekoracyjna zarówno wiosną – w czasie kwitnienia jak i latem i jesienią, kiedy na drzewach pojawiają się barwne owoce. Co więcej z uwagi na niewielkie wymagania co do gleby i dużą odporność na zanieczyszczenie powietrza świetnie sprawdza się jako drzewo alejowe, parkowe czy przyuliczne.

Do najczęściej wykorzystywanych odmian w architekturze krajobrazu należą między innymi: ‘Fastigiata’ (charakteryzuje się wolnym wzrostem, o wąską, gęstą koroną), ‘Pendula’ (cechuje się zwisającymi pędami, przypominającymi parasol), czy powszechnie wykorzystywana do przygotowywania przetworów odmiana ‘Edulis’ (jej owoce są znacznie większe niż u podstawowego gatunku i intensywny, czerwony kolor).

Symbolika i wierzenia

Jarzębina uznawana jest za symbol wrażliwości, tęsknoty i miłosnych rozterek. Dawniej wierzono, że drzewo to odpędza wszelkiego rodzaju zło, stąd też często sadzono ją przy domostwach i kościołach. Gałęzie wieszano w drzwiach i przy studniach, żeby nie miały do nich dostępu wiedźmy. Szczególnie duże znaczenie gatunek tan miał w dawnej Brytanii. Wierzono, że ochrania przed uderzeniem pioruna, odpędza złe duchy, ponadto drewno wykorzystywane było przez wróżbitów.

Jarząb pospolity w Dolinie Baryczy

Podobnie jak wiele innych gatunków roślin drzewiastych tak i jarzębia można spotkać w Parku Krajobrazowym Doliny Baryczy i na przyległych terenach. W większości przypadków są to rośliny dzikie, samoczynnie rozprzestrzeniające się na tym obszarze.