Bez czarny

W Dolinie Baryczy można zobaczyć bardzo wiele gatunków drzew, krzewów i roślin zielnych należących do najróżniejszych rodzin botanicznych i zasiedlających skrajnie odmienne środowiska. Wśród nich jest całkiem sporo rzadkich i chronionych, ale także rośliny, które spotykamy niemal na każdym kroku. W tej grupie są też rośliny o ciekawych właściwościach – chociażby zdrowotnych, między innymi bez czarny. Warto lepiej poznać ten gatunek.

Występowanie i siedlisko

Dokładne pochodzenie tego gatunku jest trudne do ustalenia – od setek lat uchodzi za roślinę hodowlaną, w związku z tym był sztucznie przenoszony przez człowieka. W zachodniej i środkowej części kontynentu europejskiego występuje powszechnie. Zaobserwujemy go również a Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie, a nawet na Bliskim Wschodzie, w Kaukazie czy na obszarze Półwyspu Skandynawskiego. Został sprowadzony nawet do Australii, Nowej Zelandii czy do Chin. W Polsce jest rozpowszechniony na terenie całego kraju, najwyżej położone stanowiska bzu czarnego znajdują się w Tatrach na wysokości około 900 metrów nad poziomem morza.

Bez czarny należy do roślin lasotwórczych – porastające brzegi kompleksów leśnych, a także różnego rodzaju zarośla. Bardzo często spotkamy go w pobliżu siedzib ludzkich – zarówno na wsiach jak i w miastach. Jest jedną z pierwszych roślin, która pojawia się przy opuszczonych domach, zakładach czy nieużytkowanych torach kolejowych.

Jak rozpoznać bez czarny?

Bez czarny (Sambucus nigra) należy do rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae) – w literaturze można znaleźć informację, że zalicza się go do rodziny bzowatych (Sambucaceae) lub przewiertniowatych (Caprifoliaceae).

Najczęściej bez pospolity jest krzewem, niemniej stare osobniki mogą osiągać nawet 10 metrów i charakteryzować się drzewiastym pokrojem. Główne pędy są wzniesione z łukowato wygiętymi gałęziami. U młodych bzów zielona kora cechuje się wyraźnie widocznymi, dużymi przetchlinkami. Z biegiem czasu zmienia barwę na brunatną do szarej. U starych osobników jest mocno spękana . Liście bzu są nieparzysto-pierzastozłożone, każdy składa się z od 3 do nawet 9 listków (poszczególne listki mają do 9 centymetrów, kształt eliptyczny i ostro piłkowany brzeg). Górna strona blaszek liściowych jest ciemnozielona, spodnia jaśniejsza z nielicznymi włoskami w nerwach. Kwiaty czarnego buz znane są każdemu – białe, zebrane w baldachogrona. Z uwagi na wielkość (nawet do 20 centymetrów) widać je z daleka. Pojedyncze kwiatki są bardzo drobne, ale intensywnie i charakterystycznie pachną. Rośliny zakwitają po raz pierwszy już w trzecim roku życia – w czerwcu, lub lipcu. Zapylaczami u bzu są owady.

Owoce, podobnie jak kwiaty, są bardzo charakterystyczne. Fioletowe, niemal czarne pestkowce osiągają około 8 milimetrów. Natomiast dużo rzadziej przyglądamy się nasionom – są kształtu jajowatego o falistej otoczce i jasnobrązowej barwie. Nasiona przenoszone są przez zwierzęta.

Zastosowanie bzu czarnego

Bez od dawna wykorzystywany jest w lecznictwie. Już starożytni Egipcjanie doceniali jego właściwości. Kwiaty mają działanie przeciwgorączkowe, napotne, moczopędne i wykrztuśne. Owoce podaje się w celach przeczyszczających, napotnych, przeciwbólowo i odtruwająco a także przeciwwirusowo. Należy jednak uważać, ponieważ wytwarzane przez roślinę sambucyna oraz sambunigryna są w większych ilościach trujące. W związku z tym należy spożywać tylko przetworzone owoce – wysoka temperatura dezaktywuje glikozydy.

Swoje miejsce bez czarny znalazł również w branży kosmetycznej. Jest składnikiem wielu kremów i maseczek – wykazuje działanie przeciwzmarszczkowe, wybielające oraz zmiękczające. Coraz częściej pojawia się też na naszych stołach w postaci konfitur, dżemów, soków a także win czy nalewek.

Z uwagi na swoje walory dekoracyjny bez czarny jest rośliną coraz częściej sadzoną w parkach i ogrodach przydomowych. Powstały odmiany o barwnych liściach: ‘Variegata’, ‘Black Beauty’, ‘Guincho Purple’, czy postrzępionej blaszce liściowej: ‘Eva’, ‘Laciniata’. Co więcej intensywny zapach kwitnącego bzu skutecznie odstrasza myszy, szczury czy niektóre owady.

Z ciekawostek można nadmienić, że delikatna gąbka pozyskiwana z wnętrza pędów tej rośliny znalazła zastosowanie do czyszczenia mechanizmów zegarków przez zegarmistrzów.

Bez czarny w kulturze

W wielu kulturach bez czarny łączy się ściśle z tematyką śmierci – zarówno w kulturze rzymskiej jak i słowiańskiej. Gałęzią z bzu mierzono nieboszczyka w celu przygotowania odpowiedniej trumny, a wodę po umyciu ciała wylewano pod ten krzew, aby uniknąć kolejnego zgonu w rodzinie. W podaniach europejskich można również znaleźć informacje, że palenie drewnem bzowym wywoływało oparzenia skóry i różnego rodzaju parchy na ciele osób, które grzały się przy takim ogniu.

Bez czarny w Dolinie Baryczy

Na cały obszarze Doliny Baryczy znajdziemy liczne stanowiska bzu czarnego. Zarówno jako zarośla w widnych lasach jak również jako pojedyncze osobniki przy domach, w ogrodach czy parkach. Dość często gatunek ten jest widoczny przy drogach i śródpolnych ścieżkach.